W środę, 26 marca w Wielkopolskim Samorządowym Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego w Gnieźnie miała miejsce oficjalna premiera nowej pozycji wydawniczej Archiwum Państwowego w Poznaniu, która w sposób szczególny wzbudza zainteresowanie zarówno wśród nauczycieli, studentów, jak i pasjonatów matematyki. Publikacja zatytułowana „Matematyka dawnych matur” przenosi w czasie, ukazując zadania, które stawiano przed uczniami w XIX i na początku XX wieku.

To książka, na kartach której spotkały się dwie nauki: matematyka i historia. W powszechnym mniemaniu obydwie dziedziny mają ze sobą niewiele wspólnego, jednak najnowsza publikacja Archiwum Państwowego w Poznaniu stara się łamać ten stereotyp. Wszystko za sprawą gnieźnieńskiego oddziału archiwum i dra Marka Szczepaniaka, który był pomysłodawcą stworzenia publikacji, poświęconej egzaminom maturalnym sprzed lat. – Oddział w Gnieźnie, dzięki aktywności poprzedniego kierownika – dra Marka Szczepaniaka i dzięki zawiązanej grupie osób, w 2023 roku przygotował projekt wydawniczy, dotyczącym opracowania naukowego pod kątem matematyki dawnych matur. Dr Marek Szczepaniak zwrócił uwagę na materiały przechowywane w liceum w Trzemesznie – dawnym gimnazjum i materiały, które są w zasobie naszego oddziału archiwum w Gnieźnie, dotyczące liceum – poprzedniego gimnazjum im. Bolesława Chrobrego – mówi Henryk Krystek, dyrektor Archiwum Państwowego w Poznaniu.

Jak tłumaczy dr Marek Szczepaniak, dziś już emerytowany kierownik gnieźnieńskiego oddziału Archiwum Państwowego w Poznaniu, publikacja „Matematyka dawnych matur” poświęcona jest zadaniom maturalnym z matematyki, jakie rozwiązywali uczniowie gnieźnieńskiego gimnazjum z przełomu wieków XIX i XX, a także zadaniom z egzaminów końcowych z matematyki z gimnazjum w Trzemesznie, a po likwidacji tego gimnazjum – z progimnazjum w Trzemesznie. Książka zawiera około trzydziestu zadań, podzielonych na poszczególne grupy tematyczne, m.in. algebrę, stereometrię, geometrię planarną i sferyczną, a także zadania z kontekstem fizycznym. Publikacja zawiera też obszerny wstęp, w którym opisany został tryb przeprowadzania egzaminu maturalnego w gimnazjum pruskim na przełomie XIX i XX wieku oraz obowiązujące przed laty treści nauczania. Dr Marek Szczepaniak przyznaje, że praca nad publikacją przyniosła wiele ciekawych odkryć. Pierwszym elementem sprawiającym niemałą trudność był fakt, że do rozwiązania były zadania, które najpierw należało przetłumaczyć z ówczesnego języka urzędowego, czyli niemieckiego. Zadania opublikowane w książce w części zostały poddane próbie rozwiązania współczesnymi metodami i w tym przypadku też matematycy mieli niemały problem. Zaskakujące było także to, że były też takie zadania, w których wykorzystywano pewne elementy wiedzy z astronomii, czy z fizyki. – Matematyka niby się nie zmienia, ale okazuje się, że sposoby rozwiązywania niektórych zadań od tamtych czasów się zmieniły – stwierdza dr Marek Szczepaniak. – Zawsze z tyłu głowy pojawiało się pytanie: czy współczesny maturzysta poradziłby sobie z matematyką sprzed 140 lat. To pytanie można też odwrócić: czy maturzysta sprzed 140 lat poradziłby sobie z współczesną maturą. Okazuje się, że najprawdopodobniej ani jeden, ani drugi by sobie nie poradził, z tego względu, że zmienił się program nauczania z matematyki w szkołach. Obecnie w programie nauczania jest chociażby rachunek prawdopodobieństwa, a wtedy tego zagadnienia nie było, więc ten maturzysta sprzed I wojny światowej prawdopodobnie by miał z tym problem. Z kolei kiedyś w programie znajdowała się geometria sferyczna, której obecnie nie ma i współczesny maturzysta by najprawdopodobniej też na tym zagadnieniu poległ – mówi były kierownik gnieźnieńskiego oddziału Archiwum Państwowego w Poznaniu. – Poziom matur w tym zakresie, jaki wówczas obowiązywał, był rzeczywiście wysoki i uczniowie byli bardzo dobrze przygotowani do ich zdawania. Stopień trudności też był dosyć wysoki. Na dodatek, co mnie na przykład zdziwiło, zwykle przy działaniach rachunkowych liczby po przecinku miały sześć, czy siedem cyfr; za moich czasów już wiadomo było, że to był błąd, bo rozwiązanie zadania było zazwyczaj w miarę proste, kończyło się najwyżej jedną cyfrą po przecinku – opowiada. To, co również może zainteresować – zwłaszcza historyków, to fakt, że wśród ówczesnych abiturientów pojawiają się znane nazwiska, np. Paweł Cyms, czy Ksawery Zakrzewski.

Autorów publikacji jest kilku, obok dra Marka Szczepaniaka nad rozwiązaniem zadań maturalnych sprzed lat pochylili się również: Cezary Dudkiewicz, Zofia Gołaska, dr Jędrzej Garnek, Adam Nawrocki, Klaudia Piwowarczyk, Adrianna Smolińska, Anna Szymczyk i Aurelia Tycka-Witek. Oficjalna premiera publikacji odbyła się w środę, 26 marca w gnieźnieńskim „Medyku”. Rozmowę z autorami pozycji wydawniczej – drem Markiem Szczepaniakiem, drem Jędrzejem Garnkiem i Adrianną Smolińską – poprowadził Dawid Jung. Podczas tego spotkania Henryk Krystek – dyrektor Archiwum Państwowego w Poznaniu wraz z Grzegorzem Konieczką – kierownikiem gnieźnieńskiego oddziału Archiwum, w sposób szczególny podziękowali osobom zaangażowanym w realizację tego niezwykłego projektu.

Książka ma formę tradycyjną, ale publikacja jest również dostępna w bezpłatnej formie elektronicznej, dostępnej na stronie internetowej Archiwum Państwowego w Poznaniu.