W najnowszym numerze Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) ukazał się artykuł dotyczący genezy państwa Piastów. Praca łączy dane paleoekologiczne z ustaleniami archeologii, historii oraz numizmatyki, oferując nowe spojrzenie na procesy towarzyszące powstawaniu pierwszych struktur państwowych na ziemiach polskich. Wśród autorów publikacji są badacze z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu: prof. Jakub Niebieszczański, prof. Katarzyna Marcisz, prof. Piotr Kołaczek, prof. Marcin Danielewski oraz prof. Mariusz Lamentowicz. 

Badania przeprowadzono dzięki wspólnym działaniom naukowców z ośrodków w Polsce, Niemczech i Szwajcarii. Artykuł jest wynikiem wieloletniej współpracy przyrodników i archeologów z Poznania, Gdańska oraz Dziekanowic z historykami z Warszawy, Białegostoku i Berlina oraz geologami z Kolonii i Zurychu.  

Kluczowym elementem pracy naukowców były wysokorozdzielcze badania osadów jeziornych z Jeziora Lednickiego – akwenu położonego w centrum wczesnopiastowskiego ośrodka władzy. Analizy pyłkowe umożliwiły rekonstrukcję przemian roślinności i użytkowania ziemi z dokładnością do ok. 20 lat. Jak podkreślają badacze, wyniki wskazują na gwałtowne przekształcenia środowiska w IX i X wieku, interpretowane jako „rewolucję ekologiczną”, stanowiącą podstawę dla formowania się struktur politycznych i wojskowych. 

– Dzięki zastosowaniu datowania radiowęglowego rdzenia osadów z Jeziora Lednica możliwe było uzyskanie precyzyjnej skali czasu, umożliwiającej porównania z danymi historycznymi i archeologicznymi – mówi prof. Mariusz Lamentowicz z Wydziału Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM. – W efekcie rdzeń stał się kluczowym punktem odniesienia dla rekonstrukcji procesu zaniku pierwotnych lasów wokół Jeziora Lednica oraz rozwoju osadnictwa w tym regionie. Nowe dane zostały zestawione z wynikami badań torfowisk z Wielkopolski, Ziemi Lubuskiej i Pomorza, wykonanymi w wysokiej rozdzielczości próbkowania i datowania. Pozwoliło to na uzyskanie unikatowego obrazu dynamiki zmian krajobrazu i ekosystemów mokradeł pod wpływem działalności państwa Piastów. Procesy te zostały szczegółowo zapisane w osadach biogenicznych. Profil osadów z Jeziora Lednica stanowi tym samym kamień milowy w paleoekologicznych badaniach Wielkopolski – dodaje prof. Mariusz Lamentowicz. 

Jak wyjaśnia prof. Katarzyna Marcisz z WNGiG UAM, osady jeziorne czy torfowe – pomimo tego, że nie wyglądają spektakularnie – zawierają unikatowe informacje dotyczące historii ekosystemów: – Podobnych danych nie jesteśmy w stanie uzyskać z pomocą innych źródeł, ponieważ, po pierwsze, dane pisane nie sięgają w przeszłość tak daleko, jak zakumulowane w różnych zbiornikach osady, a po drugie, często konkretne zmiany ekosystemów nie zostały udokumentowane w przeszłości w dostępnych dla nas archiwach. Badania paleoekologiczne pozwalają nam spojrzeć w przeszłość i odczytać wiele aspektów rozwoju ekosystemów – od zmian roślinności i hydrologii, występowania pożarów i zjawisk katastrofalnych, po wpływ człowieka. Zestawienie informacji uzyskanych z różnych źródeł pozwala na głęboką analizę danych, umożliwiając nam otrzymanie bardziej precyzyjnych rekonstrukcji środowiskowych – podkreśla prof. Katarzyna Marcisz. 

Autorzy publikacji wyjaśniają, że w przeciągu jednego–dwóch pokoleń na obszarze wschodniej Wielkopolski doszło do szeroko zakrojonej wycinki grądów, co stworzyło przestrzeń dla intensywnego rolnictwa zbożowego. Uprawa zbóż – ze względu na swoją wartość kaloryczną oraz możliwości magazynowania i transportu – była podstawą utrzymania dużych skupisk ludności, niezbędnych dla funkcjonowania państwowości. Procesowi temu towarzyszył rozwój sieci osadniczej, skoncentrowanej wokół głównych grodów: Gniezna, Poznania, Giecza i Lednicy.  

Praca naukowców wskazuje, że geneza państwa piastowskiego była ściśle powiązana z transregionalnymi procesami handlowymi, w szczególności handlem niewolnikami, prowadzonym przez Skandynawów na rzecz muzułmańskich odbiorców w Azji Środkowej. Wymiana ta, intensyfikująca się w pierwszej połowie X wieku, wiązała się z napływem srebra (dirhamów) i przyczyniła się do powstania warunków sprzyjających konsolidacji lokalnych elit. 

Jednocześnie autorzy wskazują, że państwo wczesnopiastowskie operowało w warunkach strukturalnego niedopasowania między ograniczoną bazą ekologiczną a rosnącymi ambicjami terytorialnymi. Intensyfikacja rolnictwa dotyczyła stosunkowo niewielkiego obszaru, co przyczyniło się do kruchości systemu. Dane paleoekologiczne wskazują, że po połowie XI wieku nastąpił gwałtowny regres użytkowania ziemi, spadek upraw i ponowna ekspansja lasów wtórnych. 

Ostatecznie, choć archeologia potwierdza ciągłość osadnictwa, analiza danych dowodzi, że struktury państwowe uległy rozpadowi. Wielkopolska przestała pełnić funkcję rdzenia politycznego, a jej społeczno-ekologiczne podstawy – kluczowe dla sukcesu Piastów – uległy trwałemu osłabieniu. 

– Badania opisane w naszym artykule są doskonałym przykładem tego, w jaki sposób nauki przyrodnicze mogą wzbogacić naszą wiedzę o dawnych społeczeństwach, którymi na co dzień zajmuje się historia i archeologia – podkreśla prof. Jakub Niebieszczański z Wydziału Archeologii UAM. – Jako archeolodzy, widzimy często wzrost lub spadek liczby stanowisk w czasie – w tym przypadku były to osady czy też mniejsze założenia osadnicze. Jednak dopiero zestawienie tego z wynikami rekonstrukcji paleoekologicznej, która mówi nam np. o wylesieniach, skokowych wzrostach upraw czy fazach regeneracji lasów, pozwala na kompleksowe rozważania na temat faktycznej dynamiki procesów osadniczych. Nasze wyniki pokazują instytucjonalizację wykorzystywania zasobów krajobrazu przez powstałe w krótkim czasie państwo, ale także skalę jego późniejszego kryzysu – mówi prof. Jakub Niebieszczański. 

Prof. Piotr Kołaczek z WNGiG UAM dodaje: – To niezwykłe, że dzięki pyłkowi roślin można uzupełniać luki w wiedzy historycznej sięgając do czasów formowania się państwa Piastów. Pokazuje to, że analiza pyłkowa, choć jest już ponad stuletnią metodą, wciąż może „wypływać na wody” niezbadanych problemów naukowych. 

Link do artykułu: https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2409056122 

(za Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)